یمنا پایگاه اطلاع‌رسانی یاران محمد امین
چه شبی در ماه‌ِرمضان شب قَدر است؟- چه شبی را قدر بدانیم و موردتوجّه قرار دهیم؟
شب قَدر یا لَیلَةُالقَدر در ماه‌ِرمضان شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یک‌ساله انسان‌هاست. قرآن در سوره‌های قدر و دخان از این شب سخن گفته است. در قرآن و روایات ارزش شب قَدر در ماه‌ِرمضان بیش از هزار ماه دانسته شده است. در ماه‌ِرمضان شب قَدر بافضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام (عج) عرضه می‌کنند. زمان دقیق شب قَدر، روشن نیست، ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان واقع‌شده است و به‌احتمال‌زیاد یکی از شب‌های ۱۹، ۲۱ و یا ۲۳ این ماه است. شیعیان بر شب ۲۳ رمضان و اهل سنت بر شب ۲۷ رمضان تأکید بیشتری دارند. شیعیان در این شب‌ها با الگو گیری از معصومان(ع)، به شب‌زنده‌داری، خواندن قرآن، دعا و دیگر آیین‌ها و اعمال این شب می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شب‌ها نیز به اهمیت آن افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قَدر همراه شده است. شب قَدر در ماه‌ِرمضان با توجّه به آیه: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیصُمْهُ؛ ماه‌ِرمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده‌شده است، [کتابی] که مردم را راهبر و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت و [میزان] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد.» تنها یک‌شب است. درواقع این آیه (سوره بقره، آیه ۱۸۵) می‌گوید که شب قَدر شبی است که در آن قرآن نازل‌شده و ما قرآن را در شب قَدر نازل کردیم و معارف پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) ما را رهنمایی کرده است به سمت بهره‌برداری از سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه‌ِرمضان و ما در این شب‌ها تلاش می‌کنیم که از این شب‌ها بهره‌مند شویم. شب‌های قدر به اعتبار اینکه این سه شب احتمال دارد که شب قَدر در آن‌ها جای گرفته باشد، اما کدام شب است را نمی‌دانیم؛ اما بر اساس روایات باید از این دو شب هدایت شویم به‌سوی شب ۲۳ ماه‌ِرمضان که به شب قَدر نزدیک‌تر است و بر اساس روایات نیز این شب، شب قَدر است اما بااین‌وجود گاهی برخی از افراد شب‌های ۱۹ و ۲۱ را احیا می‌کنند و شب ۲۳ را دیگر احیا نمی‌گیرند. بااین‌وجود و بر اساس روایات واردشده؛ ما باید شب ۲۳ ماه‌ِرمضان را بیشتر موردتوجه قرار دهیم و این شب را نیز قدر بدانیم چراکه احتمال اینکه این شب، شب قَدر باشد نسبت به دو شب دیگر؛ بیشتر است. یک‌شب انسان برنامه‌ریزی می‌کند با اخلاص این شب را احیا بدارد و اعمال شب قَدر را پیگیری کند. آن شب‌ها و روزهایی که احتمال دارد شب قَدر در آن قرار داشته باشد را پاسداری کند و از برکات شب نیز قدر بهره‌مند شوند. همه ماه‌ها ماه خدا هستند و ماه‌ِرمضان هم بزرگ‌ترین ماه خدا است و به بیان امام سجا (ع) نیز تمام این ماه برای اولیای خدا عید است و در فرهنگ اسلامی نیز از ۱۲ ماه سال یک ماه، ماه شادی و سرور برای اولیای خدا به شمار می‌رود تا این افراد از این ماه استفاده کنند. ماه‌ِرمضان عید اولیای خدا شمرده می‌شود چراکه ظرفیت‌های خاصی در این ماه وجود دارد، اولیای خدا در انحصار افراد خاص و علمای دین نیست بلکه در جامعه اسلامی همه افراد می‌توانند با استفاده از قرآن، حدیث و برنامه‌ای را که اسلام معرفی کرده است در انحصار اولیای خدا قرار گیرند و جزو اولیای خدا شوند و در این راستا؛ راه برای اینکه انسان رشد کند، درِ اخلاق معصومین (ع) نیز بر روی همه انسان‌ها باز است. همه انسان‌ها می‌توانند اولیای خداوند باشند و اساس فلسفه آفرینش جهان و انسان‌ها این است که از اولیای خداوند باشند و آگاهانه و با شناخت معرفت، خدا را عبادت کنند، قطعاً درراه اولیای خدا قرار می‌گیرند و اولیای خدا هم از برکات ماه‌ِرمضان استفاده می‌کنند؛ بدین منظور که بهره‌برداری از ظرفیت‌ها و برکات این ماه برای همه انسان‌ها ممکن است و در این میان به یکی از ظرفیت‌ها و برکات این ماه می‌توان به این موضوع که ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن است؛ اشاره کرد. این ماه دربردارنده لیلةالقدر است و گاها هم به‌عنوان لیالی قدر یاد می‌شود که درواقع این اعتقاد درستی نیست و ما تنها یک‌شب قَدر داریم که در سوره قدر نیز از آن به‌عنوان لیلةالقدر یادشده است نه لیالی قدر که هیچ‌یک از ما متوجه این موضوع نیستیم. در قرآن در ارتباط با نزول قرآن دو واژه است که ما با آن مواجه هستیم؛ یکی از این واژه‌ها انزال به‌منظور نزول یکپارچه و تنزیل که به‌منظور نزول تدریجی است. سوره قدر از نزول یکپارچه در آن یادشده و می‌گوید قرآن در شب قَدر نازل‌شده است. بدین گونه که قرآن در شب قَدر به‌صورت یکپارچه و کامل بر قلب مبارک پیامبر (ص) نازل‌شده و مجموعه‌ای بیش از ۶ هزار آیه قرآن به‌تدریج در طی ۲۳ سال در دوره پیامبری ایشان بر اساس سبب و شأن نزول به‌تدریج نازل‌شده است، بنابراین ایشان در طی این ۲۳ سال، ۲۳ شب قَدر داشتند. درواقع اولین آیاتی که در غار حراء بر پیامبر (ص) نازل‌شده، سوره فلق است در آخر هم باید سوره مائده آمده باشد، اما آنچه را که ما اکنون شاهد آن هستیم در ابتدا سوره بقره و آل‌عمران و در پایان نیز سوره ناس آمده است. این مجموعه درواقع همان نزول تدریجی است و آنچه خداوند بر قلب پیامبر (ص) نازل کرده است، آیات قرآن بر اساس آن چیزی است که فرشته وحی در شب قَدر نازل کرده و در اختیار مردم نیز قراردادِ است و خلیفه پیامبر (ص)؛ امام علی (ع) خود نیز قرآن را در اختیار عموم قرار داده و حافظان و کاتبان وحی نخستین چهره برجسته گردآوری کننده قرآن را امام علی (ع) دانسته‌اند که مردم از برکات گفتار و رفتار ایشان استفاده کنند. در شب قَدر خدا به انسان برای تلاش درراه خودسازی در سال آینده، فرصتی دوباره می‌دهد. درواقع خداوند در توبه را بروی همه انسان‌ها گشوده است تا کارهای اشتباه گذشته خود را اصلاح کنند و در مسیر اهل‌بیت (ع) قرار گیرند. چراکه همه نیازهای بشر را قرآن پاسخ داده است منتهی باید با آمادگی باروح رسیدن به حقیقت به دنبال برخورداری از حقیقت باشند تا همه مشکلات برطرف خواهد شد. ماه‌ِرمضان به ما قدرت و انرژی ویژه‌ای را می‌دهد که تا ما به‌وسیله کظم غیظ و مالکیت نفس که امام مجتبی (ع) در بیانات خود به این موضوع اشاره داشته‌اند؛ بتوانیم خودسازی کنیم. امام علی (ع) انسانی کامل بودند و همه ارزش‌های اخلاقی را نیز دارا بودند و نهج‌البلاغه هم کتاب انسانی کامل است و این رهنمودها را داشته‌اند و این کتاب راهنمای انسان کامل است و ما از طریق نهج‌البلاغه می‌توانیم به تکامل برسیم. درواقع در نهج‌البلاغه هر آنچه را که برای انسان مجاهد و انقلابی نیاز است آمده و همه اصول سازنده یک شخصیت انقلابی بزرگ این کتاب به شمار می‌رود و حتی مارکسیست‌ها هم بعد از انقلاب اسلامی نیز از این کتاب بهره‌مند می‌شدند. در گفتاری از امام موسی صدر درباره شب‌های قدر می‌خوانیم: «آدمی همیشه می‌اندیشد که عمر و روزی نتیجه عملکرد انسان در تنها یک‌شب نیست امروز شخصی در اثر بیماری‌ای که از مدتی پیش بوده، می‌میرد. چه‌بسا اسباب مرگ از چهار یا پنج سال پیش و یا از چند ماه پیش فراهم‌شده بوده و سبب مرگ او شده باشد؛ یعنی به سبب اتفاقات یک‌شب نمرده است.»[۱] امروز، هرکدام از ما زندگی می‌کنیم، ولی فقط بر اساس کاری که در شب قَدر کرده‌ایم، زندگی نمی‌کنیم، بلکه بر اساس اعمالمان که پیش از شب قَدر هم بوده، زندگی می‌کنیم. از مدت‌ها پیش تحصیل و کار و مهاجرت کرده‌ایم و به کاری مشغولیم و اکنون بر اساس نتیجه فعالیت‌هایمان خوشبخت یا بدبخت هستیم. این‌گونه نیست که انسان در دوره‌ای بدبخت باشد و ناگهان سعادتمند شود، یا دوره‌ای خوشبخت باشد و ناگهان بدبخت شود. این مسئله دور از ذهن است.
بنابراین، باید تفسیر معقولی از شب قَدر ارائه دهیم و درعین‌حال نباید از چارچوب متناسب بامعنای قرآنی و اسلامی خارج شویم… روزه آن چیزی است که سرنوشت آدمی را مقدر می‌کند و روزه در دهه آخر ماه‌ِرمضان و یا در هفته آخر این ماه کامل می‌شود و می‌بالد. در حقیقت، روزه رمز و راز شب قَدر و سبب آن است. «ما در ماه‌ِرمضان تمرین می‌کنیم تا بر اراده و شهوات خود مسلط باشیم و چون بر شهوات و اراده خود مسلط شدیم، می‌توانیم سعادت یا شقاوت خود را رقم بزنیم. درنتیجه، ماه‌ِرمضان ماه تعیین سرنوشت است؛ زیرا که از آغاز این ماه تمرین می‌کنیم و نتیجۀ این تمرین تسلط بر شهوات است. تو مختاری و می‌توانی سعادت و شقاوت خود را تعیین کنی؛ بنابراین، می‌توانیم بگوییم که سعادت و شقاوت انسان در ماه‌ِرمضان رقم می‌خورد. در چه مقطعی از ماه‌ِرمضان؟ در اواخر ماه‌ِرمضان، آن‌چنان‌که در احادیث آمده است. شب قَدر نیز در هفته یا دهه آخر ماه‌ِرمضان واقع‌شده است، زیرا این تمرین در آن هنگام به اوج خود می‌رسد… اما معنای مشهور شب قَدر این است که در این شب شرایط تغییر می‌کند و اعمال آدمی نوشته و روزی تقسیم می‌شود و این شب را مانند روز تقدیم بودجه دولت‌ها به مجلس در نظر می‌آورند. من حقیقتاً این معنا را نمی‌فهمم… لزومی ندارد که این معنای خرافه‌ای و شایع میان مردم را بپذیریم که در این شب ستاره‌ها از حرکت بازمی‌ایستند و آسمان بالا یا پیش می‌رود و گرفتاری‌ها فرود می‌آید و فقط کافی است که شخص دعا کند و بگوید فلان چیز را طلا کن و آن طلا شود… من شخصاً این معنای رایج را نمی‌فهمم و‌ای کاش که یک نفر این معنا را برای من توضیح دهد. این معنا نه با علم و نه با دین و نه با قرآن سازگار است…» نظر «امام موسی صدر» درباره یک برداشت خاص از مفهوم شب قَدر: حقیقتاً این معنا را نمی‌فهمم / «روزه» رمز و راز شب قَدر است باید تفسیر معقولی از شب قَدر ارائه دهیم و درعین‌حال نباید از چارچوب متناسب بامعنای قرآنی و اسلامی خارج شویم… روزه آن چیزی است که سرنوشت آدمی را مقدر می‌کند و روزه در دهه آخر ماه‌ِرمضان و یا در هفته آخر این ماه کامل می‌شود و می‌بالد. در حقیقت، روزه رمز و راز شب قَدر و سبب آن است. در گفتاری از امام موسی صدر در صفحات ۲۷۲ و ۲۷۳ کتاب «برای زندگی»، درباره شب‌های قدر می‌خوانیم: «آدمی همیشه می‌اندیشد که عمر و روزی نتیجه عملکرد انسان در تنها یک‌شب نیست امروز شخصی در اثر بیماری‌ای که از مدتی پیش بوده، می‌میرد. چه‌بسا اسباب مرگ از چهار یا پنج سال پیش و یا از چند ماه پیش فراهم‌شده بوده و سبب مرگ او شده باشد؛ یعنی به سبب اتفاقات یک‌شب نمرده است. امروز، هرکدام از ما زندگی می‌کنیم، ولی فقط بر اساس کاری که در شب قَدر کرده‌ایم، زندگی نمی‌کنیم، بلکه بر اساس اعمالمان که پیش از شب قَدر هم بوده، زندگی می‌کنیم. از مدت‌ها پیش تحصیل و کار و مهاجرت کرده‌ایم و به کاری مشغولیم و اکنون بر اساس نتیجه فعالیت‌هایمان خوشبخت یا بدبخت هستیم. این‌گونه نیست که انسان در دوره‌ای بدبخت باشد و ناگهان سعادتمند شود، یا دوره‌ای خوشبخت باشد و ناگهان بدبخت شود. این مسئله دور از ذهن است؛ بنابراین، باید تفسیر معقولی از شب قَدر ارائه دهیم و درعین‌حال نباید از چارچوب متناسب بامعنای قرآنی و اسلامی خارج شویم… روزه آن چیزی است که سرنوشت آدمی را مقدر می‌کند و روزه در دهه آخر ماه‌ِرمضان و یا در هفته آخر این ماه کامل می‌شود و می‌بالد. در حقیقت، روزه رمز و راز شب قَدر و سبب آن است. «ما در ماه‌ِرمضان تمرین می‌کنیم تا بر اراده و شهوات خود مسلط باشیم و چون بر شهوات و اراده خود مسلط شدیم، می‌توانیم سعادت یا شقاوت خود را رقم بزنیم. درنتیجه، ماه‌ِرمضان ماه تعیین سرنوشت است؛ زیرا که از آغاز این ماه تمرین می‌کنیم و نتیجۀ این تمرین تسلط بر شهوات است. تو مختاری و می‌توانی سعادت و شقاوت خود را تعیین کنی؛ بنابراین، می‌توانیم بگوییم که سعادت و شقاوت انسان در ماه‌ِرمضان رقم می‌خورد. در چه مقطعی از ماه‌ِرمضان؟ در اواخر ماه‌ِرمضان، آن‌چنان‌که در احادیث آمده است. شب قَدر نیز در هفته یا دهه آخر ماه‌ِرمضان واقع‌شده است، زیرا این تمرین در آن هنگام به اوج خود می‌رسد اما معنای مشهور شب قَدر این است که در این شب شرایط تغییر می‌کند و اعمال آدمی نوشته و روزی تقسیم می‌شود و این شب را مانند روز تقدیم بودجه دولت‌ها به مجلس در نظر می‌آورند. من حقیقتاً این معنا را نمی‌فهمم… لزومی ندارد که این معنای خرافه‌ای و شایع میان مردم را بپذیریم که در این شب ستاره‌ها از حرکت بازمی‌ایستند و آسمان بالا یا پیش می‌رود و گرفتاری‌ها فرود می‌آید و فقط کافی است که شخص دعا کند و بگوید فلان چیز را طلا کن و آن طلا شود… من شخصاً این معنای رایج را نمی‌فهمم و‌ای کاش که یک نفر این معنا را برای من توضیح دهد. این معنا نه با علم و نه با دین و نه با قرآن سازگار است…» همچنین در گزیده‌ای از تفسیر سوره قدر توسط امام موسی صدر می‌خوانیم: «إنا انزلناه فی لیلة مبارکة إنا کنا منذرین»؛ این جمله [ازنظر نحوی] حال است. برای جملهٔ پیشین و معنایش این است که ما قرآن را در شب قَدر نازل کرده‌ایم، در شبی مبارک، درحالی‌که ما در آن شب بیم‌دهنده بودیم؛ یعنی بر آن بودیم که انذار دهیم و درصدد خلق و تکوین نبودیم. این بدان معناست که بر آن بودیم آنچه را جایز نیست و همچنین محرمات را تشریع کنیم. «فیها یفرق کل أمر حکیم»؛ همهٔ امور محکم و ثابت را در این شب توضیح می‌دهند. این امر محکم چیست؟ «أمراً من عندنا إنا کنا مرسلین» همچنین این جمله حال است برای جمله پیشین؛ یعنی درحالی‌که ما فرستاده بودیم و درصدد فرستادن تعالیم دینی و احکام اسلامی، این امور محکم را می‌فرستادیم.»[۲]
احادیث:
- امام باقر (ع)، درباره: «فِیها یفْرَقُ کلُّ اَمْرٍ حَکیمٍ» فرمود: «هرآینه، در شب قَدر تفسیر امور هرسال، بر ولی خدا نازل می‌شود. بخشی از آن امور، مربوط به امور شخصی وی و بخش دیگر مربوط به امور مردم است.»[۳]
- امام صادق (ع) می‌فرماید: «شب قَدر، در هرسال است و روز آن، مثل شب آن است.»[۴]
- فردی از پیامبر خدا پرسید: «اگر شب قَدر را دریابم، از خدا چه چیزی مسئلت کنم؟» حضرت فرمود: «عافیت را.»[۵]
- امام صادق (ع) فرمود: «آن شب قَدر است که در آن، گروه‌های به حج رونده، طاعات یا معاصی وزندگی یا ممات انسان نوشته می‌شود و خداوند در آن شب و روز، آنچه را می‌خواهد، مقدر می‌کند؛ سپس آن‌ها را به صاحب زمین القا می‌کند.» ابن حارث به آن حضرت عرض کرد: صاحب زمین کیست؟ امام فرمود: «صاحب شما.»[۶]
- محمد بن مسلم، از نشانه‌های شب قَدر پرسید. امام باقر (ع) فرمود: «نشانه شب قَدر این است که بوی خوشی از آن پخش می‌شود. اگر در سرمای (زمستان) باشد، گرم و ملایم و اگر در گرمای [تابستان] باشد، خنک و معتدل و نیکو می‌شود».۵
- شیخ طوسی در کتاب مجالس، از ابن عباس نقل می‌کند که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «هرگاه بنده نیایشگری باخدای خود در دل شب خلوت کند و با او به مناجات و نیایش بپردازد، خداوند نور ایمان را در دل وی ثابت می‌کند. آنگاه به پروردگار جهانیان خطاب می‌کند و می‌گوید: یا رب! یا رب! یا رب! خداوند جلیل ندا می‌دهد: لبیک عبدی! از من بخواه تا عطایت کنم و بر من توکل کن تا کفایتت کنم.»[۷]
قدر چیست؟ مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و شب قَدر، شب اندازه‌گیری است. خداوند در این شب، حوادث یک سال را تقدیر می‌کند وزندگی، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسان‌ها و اموری مانند آن را در این شب مقدر می‌گرداند.
شب قَدر کدام شب است؟ در قرآن، آیه‌ای که به‌صراحت بیان کند شب قَدر چه شبی است، دیده نمی‌شود. بااین‌حال، از جمع‌بندی چند آیه از قرآن می‌توان دریافت که شب قَدر، از شب‌های ماه‌ِرمضان است. در آیه‌ای از قرآن می‌خوانیم: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ ۚ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ؛ [كه] ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم، [زيرا] كه ما هشداردهنده بوديم.» (دخان: ۳) این آیه گویای این حقیقت است که همه قرآن، در یک‌شب مبارک نازل‌شده است. در آیه‌ای دیگر آمده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ» (بقره: ۱۸۵). بر اساس این آیه، تمام قرآن در ماه‌ِرمضان نازل‌شده است. در سوره قدر نیز می‌خوانیم: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ» (قدر: ۱) از مجموع این آیات درمی‌یابیم قرآن، در یک‌شب مبارک در ماه‌ِرمضان؛ یعنی همان شب قَدر، نازل‌شده است؛ بنابراین، شب قَدر در ماه‌ِرمضان است، ولی در قرآن اشاره نشده کدام‌یک از شب‌های ماه‌ِرمضان، شب قَدر است و تنها از راه اخبار می‌توان آن شب را معین کرد. در برخی روایت‌ها در اینکه شب قَدر، شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه‌ِرمضان است، اختلاف‌نظر وجود دارد. در برخی دیگر، میان شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه‌ِرمضان تردید وجود دارد و در روایات دیگر، شب بیست وسوم، شب قَدر دانسته شده است.[۸] این تردید، از اهمیت و بزرگی شب قَدر است.
تکرار شب قَدر در هرسال: شب قَدر، به شب نزول قرآن و سالی که قرآن در آن نازل‌شده است، منحصر نمی‌شود، بلکه با تکرار سال‌ها، آن شب نیز تکرار می‌شود. در هر ماه‌ِرمضان، شب قَدری است که در آن شب، امور سال آینده مقدر می‌شود. دلیل این امر آن است که:
- نزول قرآن به‌طور یکپارچه، دریکی از شب‌های قدر چهارده قرن گذشته ممکن است، ولی تعیین حوادث تمامی قرون گذشته و آینده در آن شب، بی‌معناست.
- کلمه «یفرق» در آیه ۶ سوره دخان: «فیها یفْرَقُ کلّ أَمْرٍ حَکیمٍ» مضارع است و استمرار را می‌رساند. کلمه «تنزل» در آیه ۴ سوره قدر «تَنَزّلُ الْمَلائِکةُ وَ الرّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کلّ أَمْرٍ» نیز همین‌گونه است.
- با توجه به آیه ۱۸۵ بقره: «شَهْرُ رَمَضانَ الّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ»، مادامی‌که ماه‌ِرمضان تکرار شود، شب قَدر نیز تکرار می‌شود. پس شب قَدر، در یک‌شب منحصر نیست.
یا رسول‌الله! آیا شب قَدر، شبی است که در عهد انبیا بوده و امر به آنان نازل می‌شده و چون از دنیا می‌رفتند، نزول امر در آن شب تعطیل می‌شده است؟ حضرت فرمود: «نه بلکه شب قَدر تا قیامت هست.»[۹]
عظمت شب قَدر: در سوره قدر می‌خوانیم: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ، وَ ما أَدْراک ما لَیلَةُ الْقَدْرِ، لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ.» خداوند می‌توانست در آیه دوم و سوم سوره قدر، به‌جای کلمه «لیلة القدر» ضمیر بیاورد، ولی خود کلمه را آورد تا بر عظمت این شب تأکید کند و با آیه «لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر»، عظمت این شب را بیان کرد؛ شبی که از هزار ماه بهتر است. منظور از بهتر بودن این شب از هزار ماه، بهتر بودن ازنظر فضیلت عبادت است که باهدف آیه‌های قرآن نیز متناسب است؛ زیرا توجه آیه‌های قرآن به این امر معطوف است که مردم را به خدا نزدیک و روحیه عبادت را تقویت کند. احیا یا عبادت در شب قَدر، از عبادت هزار ماه بهتر است.
وقایع شب قَدر
- نزول قرآن: با توجه به آیه شریفه «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ»، کل قرآن در شب قَدر نازل‌شده است. در این آیه، به انزال تعبیر کرده که به معنای یکپارچگی و دفعی بودن نزول است، نه تنزیل که به معنای نزول تدریجی است.
- تقدیر امور: خداوند در شب قَدر، حوادث یک سال آینده را مانند مرگ وزندگی، وسعت یا تنگی روزی، سعادت و شقاوت، خیر و شر و طاعت و معصیت تقدیر می‌کند. در آیه شریفه «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ»، کلمه «قدر» بر تقدیر و اندازه‌گیری دلالت دارد و آیه شریفه «فیها یفْرَقُ کلّ أَمْرٍ حَکیمٍ» که در وصف شب قَدر نازل‌شده است، بر تقدیر دلالت می‌کند. کلمه «فرق» به معنای جداسازی و مشخص کردند و چیز از یکدیگر است و فرق هر امر حکیم، جز این معنا ندارد که آن امر و واقعه‌ای را که باید رخ دهد، با تقدیر و اندازه‌گیری مشخص سازند. امور به‌حسب قضای الهی دو مرحله‌دارند: یکی، اجمال و ابهام و دیگری، تفصیل. با توجه به آیه «فیها یفْرَقُ…»، شب قَدر، شبی است که امور از مرحله اجمال و ابهام، به مرحله فرق و تفصیل درمی‌آیند.
- نزول ملائکه و روح: بر اساس آیه شریفه «تَنَزّلُ الْمَلائِکةُ وَ الرّوحُ…»، فرشتگان و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل می‌شوند. مراد از روح، روحی است که از عالم امر است و خدای درباره‌اش فرموده است: «قُلِ الرّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبّی». (اسراء: ۸۵) امام صادق (ع) درباره روح فرمود: روح از جبرئیل بزرگ‌تر است. جبرئیل از سنخ فرشتگان است، ولی روح از آن سنخ نیست. مگر نمی‌بینی خدای فرموده است: «تَنَزّلُ الْمَلائِکةُ وَ الرّوحُ»، بنابراین، روح غیر از ملائکه است.[۱۰]
- سلام و امنیت: خداوند در قرآن در بیان این ویژگی شب قَدر می‌فرماید: «سَلامٌ هِی حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ.» کلمه سلام و سلامت، به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است. جمله «سلام هی» به این مطلب اشاره دارد که لطف الهی، به این امر تعلق‌گرفته است رحمتش شامل همه بندگانی شود که به‌سوی او روی می‌آورند و نیز مقدر کرده در شب قَدر، باب عذابش بسته باشد و عذابی جدید نفرستد؛ و لازمه این کار آن است که در این شب، کید شیطان نیز مؤثر واقع نشود. برخی مفسران گفته‌اند: مراد از کلمه «سلام» این است که در شب قَدر، فرشتگان از هر مؤمنِ مشغول به عبادت که می‌گذرند، به وی سلام می‌کنند.[۱۱]
شب رحمت: «ما این قرآن [عظیم‌الشأن] را در شب قَدر نازل کردیم؛ و چه چیز تو را به عظمت شب قَدر آگاه تواند کرد؟ شب قَدر از هزار ماه بهتر است. در این شب، فرشتگان و روح به اذن خدا از هر فرمان [و دستور الهی، سرنوشت و مقدرات خلق را] نازل می‌گردانند. این شب، [سراسر] رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه (شهود)». آن شب قَدری که گویند اهل خلوت امشب است. یا رب این تأثیر دولت، در کدامین کوکب است؟! تا به گیسوی تو دست ناسزایان کم رسد//هر دلی از حلقه‌ای در ذکر یا رب، یا رب است. (حافظ) امشب، شب پیوند زمین و آسمان و شب یافتن کلید هستی است؛ شبی که خدای تعالی آن را از هزار ماه بالاتر و والاتر خوانده است. امشب، شب خداست و فرشتگان آسمان و روح در پیشگاه امام عصر (عج) حاضر می‌شوند و تمام امور را به محضرش تقدیم می‌کنند. شب قَدر، شبی است که قدر آن را کسی جز مقربان درگاه الهی نمی‌داند. فضیلت این شب، از تمام عمر آدمی بیشتر است، حتی اگر درراه خدا و نیکی به خلق صرف شده باشد. خوشا آنان که از حق برگرفتند//ازاین‌پس عشق را در برگرفتند. خوشا آنان که در شام شب قَدر//کتاب الله را بر سر گرفتند. قدر، باران رحمتی است که در جویبار هر فردی به‌قدر و اندازه او جاری می‌شود. هرکس به‌اندازه قدر خود، این شب عظیم را درک می‌کند. امشب، درهای غفران و فیض الهی به روی بندگان باز است. خوشا دل‌های پاکی که توان پذیرش جریان رودی زلال از رحمت و برکت قدر رادارند. امشب باید روح را صفا و ظرف‌های وجود را صیقل داد تا مائده‌های آسمانی را در خودپذیرا شوند. باید برای درک سرنوشتی خوب، روزی حلال و وقایع دلپذیر روحانی و معنوی آماده شد؛ چراکه امشب، شب تقدیر پروردگار است. امشب باید از غیر خدا برید و سر در حلقه معبود کشید. به درگاهت گدایی آمده، در می‌زند امشب//دَرِ این بیت رحمت را مکرر می‌زند امشب. فقیری در کنار خانه‌ات افتاده با حسرت//به‌جای حلقه بر درگاه تو، سر می‌زند امشب. خلاف سایر اوقات، این قلب پرآشوبم//نمی‌دانم چرا آهنگ دیگر می‌زند امشب. تو از من خوب‌تر دانی که در این سینه تنگم//چرا مرغ‌دلم این‌گونه پرپر می‌زند امشب؟! از امام رضا (ع): «این شب را لیلة القدر نامیده‌اند؛ زیرا آنچه مربوط به سال است، مانند خوبی و بدی، سود و زیان، روزی (معیشت) و مرگ و ولادت، در آن شب اندازه‌گیری می‌شود.»[۱۲] استاد شهید مطهری (ره) نیز در تعریف قدر گفته است: «قدر، به معنای اندازه و تعیین است… حوادث جهان ازآن‌جهت که حدود و موقعیت مکانی و زمانی آن‌ها تعیین‌شده است، مقدّر به تقدیر الهی است.» امام علی (ع) می‌فرماید: فاطمه (س) نمی‌گذاشت کسی از اهل خانه، در شب‌های قدر به خواب رود. به آنان غذای کمی می‌داد و از روز پیش برای احیای شب قَدر آماده می‌شد و می‌فرمود: «محروم کسی است که از برکات این شب محروم باشد.» شب قَدر است و من قدری ندارم//چه سازم توشه قبری ندارم. مبادا لیلة القدرت برآید//گنه بر ناله‌ام افزون‌تر آید. مبادا ماه تو پایان پذیرد//ولی این بنده‌ات سامان نگیرد. از شب قَدر به‌عنوان محکم‌ترین دلیل بر وجود حجت خدا پس از حجت دیگر و استمرار امامت تا روز قیامت یادشده است. از امام باقر (ع) روایت‌شده است: «ای شیعیان! با سوره (انا انزلناه) احتجاج کنید تا پیروز شوید. به خدا سوگند که آن [سوره] حجت خدا بر آفریدگان پس از رسول خدا بوده و مهتر و سرور دینتان و غایت علم ماست. ای جماعت شیعیان! با آیه‌های «حم، وَ الْکتابِ الْمُبینِ، إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةٍ مُبارَکةٍ إِنّا کنّا مُنْذِرینَ» احتجاج کنید که مقصود از آن، صاحبان امر ـ ائمه (ع) ـ پس از رسول خدا هستند»[۱۳] بر اساس روایت‌ها، شب قَدر تا روز قیامت باقی است و بر اساس آیه قرآن، فرشتگان در این شب امر خداوند را به همراه خود فرود می‌آورند. پرسش این است که پس از پیامبر خدا، فرشتگان بر چه کسی فرود می‌آیند؟ امام علی (ع) به ابن عباس فرمود: «به حقیقت، شب قَدر در هرسال وجود دارد. در آن شب، امر همه‌سال، نازل می‌شود و آن امر پس از رسول خدا صاحبانی دارد.» ابن عباس پرسید: «صاحبان آنچه کسانی هستند؟» امام فرمود: «من و یازده [فرزند] از صلبم.»[۱۴] از علامه مجلسی نقل‌شده است: «بهترین اعمال در این شب‌ها، طلب آمرزش و دعا برای مقاصد دنیا و آخرت خود و پدر و مادر، خویشان و برادران ایمانی؛ اعم از زندگان و مردگان و اذکار و صلوات بر محمد (ص) و اهل‌بیت اوست.» سید بن طاووس نیز می‌فرماید: «نباید از دعا درباره اهل حق و برادران مسلمان در این شب خودداری کرد.» آیت‌الله شیخ جعفر شوشتری (ره) نیز می‌فرماید: «بهترین عبادت‌ها یقین پیدا کردن به خداوند و زدودن پلیدی و آلودگی شک و تردیدها از دل‌هاست[۱۵]». حضرت موسی (ع) در مناجات خود به خدا عرض کرد: «خدایا، خواهان قرب تو هستم!» خداوند فرمود: «قرب من از آن‌کسانی است که لیلة القدر را بیدار باشند.» موسی (ع) عرض کرد: «خدایا، رحمتت را خواهانم!» خداوند فرمود: «رحمت من شامل حال کسانی است که در شب قَدر به نیازمندان رحم می‌کنند.» موسی (ع) عرض کرد: «خدایا! جواز عبور از صراط را می‌خواهم.» خداوند فرمود: «این جواز برای کسانی است که در شب قَدر صدقه دهند.» حضرت موسی (ع) عرض کرد: «خدایا! من خواهان درختان و میوه‌های بهشتام.» خداوند سبحان فرمود: «این نعمت برای کسانی است که در شب قَدر به تسبیح مشغول هستند.» موسی (ع) عرض کرد: «خدایا! من رضای تو را می‌طلبم.» پروردگار فرمود: «کسی به رضای من دست‌یافت که شب قَدر دو رکعت نماز خواند.»[۱۶]
اعمال شب قَدر: اعمال شب قَدر دو گونه است: یکی آنکه در هر سه شب (نوزدهم، بیست ویکم و بیست وسوم) انجام می‌شود و دیگر آنکه مخصوص هر یک از این شب‌هاست.
- اعمال مشترک
- غسل (هنگام غروب آفتاب. بهتر است نماز عشاء را با غسل خواند).
- دو رکعت نماز برای شب قَدر واردشده است؛ در هر رکعت پس از حمد، هفت مرتبه توحید می‌خوانیم و پس از پایان نماز، هفتاد مرتبه «استغفرالله و اتوب الیه» می‌گوییم. در روایتی آمده است خواننده این نماز از جای خود برنخیزد تا حق‌تعالی او و پدر و مادرش را بیامرزد!
- از دیگر اعمال شب قَدر آن است که قرآن مجید را در مقابل روی خود بگشاییم و بگوییم: «اَللَّهُمَّ اِنِّی اَسْئَلُک بِکتابِک الْمُنْزَلِ وَ مَا فِیها اسْمُک الْاَکبَر وَ اَسْماءُ ک الْحُسْنیٰ وَ ما یخافُ وَ یرُجی اَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ عُتَقائِک مِنَ النّار». سپس هر حاجتی که داریم، از خدا بخواهیم.
- قرآن را بر سر بگذارد و بگوید: «اَللَّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرآنَ وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کلِّ مُؤْمِنِ مَدَحْتَهُ فِیهِ وَ بِحَقِّک عَلَیهِمْ فَلاَ اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّک مِنْک.» سپس ده مرتبه بگوید: «بک یا الله»؛ ده مرتبه: «بمحمدٍ»؛ ده مرتبه: «بعلی» و همه ائمه معصوم را ده مرتبه نام ببرد و پس از آن، هر حاجتی دارد، از خدا بخواهد.
- زیارت امام حسین (ع). در روایت‌ها آمده است چون شب قَدر می‌شود، منادی از آسمان هفتم ندا می‌دهد: حق‌تعالی هرکس را که به زیارت قبر امام حسین (ع) آمده است، آمرزید.
- احیاء داشتن این شب‌ها. در روایت آمده است هرکس شب قَدر را احیاء بدارد، گناهان او آمرزیده می‌شود، هرچند به عدد ستارگان آسمان و سنگینی کوه‌ها و وزن دریاها باشد.
- خواندن صد رکعت نماز در شب قَدر. این نماز بسیار فضیلت دارد و افضل آن است که در هر رکعت، پس از حمد، ده مرتبه توحید بخواند.
- خواندن این دعا: اَللَّهُمَّ اِنِّی اَمْسَیتَ لَک عَبْداً وَ لاداخِراً لااملْک لِنَفْسِی و اَعْتَرِفُ….
شب قَدر در روایت‌ها
- امام موسی بن جعفر (ع): «کسی که شب قَدر غسل کند و تا طلوع فجر احیا نگه دارد، گناهانش بخشوده خواهد شد».
- امام صادق (ع): «کسی که در شب قَدر (شب بیست وسوم) دو سوره عنکبوت و روم را بخواند، به خدا سوگند! بدون استثنا اهل بهشت است».
- پیامبر (ص) در تفسیر آیه «مَنْ عَمِلَ صالِحًا مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینّهُ حَیاةً طَیبَةً…؛ هر مؤمنی؛ مرد یا زن، کار نیکی انجام دهد، بی‌شک، او را بازندگی پاکیزه‌ای حیات می‌بخشیم و به آنان بهتر ازآنچه انجام داده‌اند، پاداش خواهیم داد»، فرمود: «زندگی پاک؛ یعنی قناعت و رضایت به آنچه خداوند مقدر کرده است.»[۱۷]
شب وصل: «سوگند به کتاب روشنگر! به‌راستی ما آن را در شبی مبارک فرو فرستادیم. ما همواره انذار کننده بوده‌ایم. در آن شب، هر امری بر اساس حکمت (الهی) تدبیر و جدا می‌گردد. تعیین آن امر البته از سوی ما خواهد بود که ما رسولان را فرستنده بودیم. این‌ها همه رحمتی است از سوی پروردگارت که شنوای داناست». (دخان: ۱ ـ ۶) امشب فرشتگان، مائده‌های آسمانی قدر را برای اهل زمین می‌گسترانند تا لحظه‌هایشان با همهمه تسبیح قدسیان ناب گردد. شب قَدر است؛ شبی که نامه هجران به واپسین سطر خواهد رسید. امشب باید به امید وصل و دیدار، بیدار نشست و از جام طهور «سلام» تا «مطلع فجر» سرمست شد. لیلة القدر عزیز است، بیا دل بتکانیم//سهم ما چیست از این روز، همین خانه‌تکانی. امشب، نشانه‌های «تولدی بزرگ» را می‌توان دید. امشب مقدر شده است از میان خاکستر جان فسرده معصیت زدگان، ققنوس پاک بندگی، خالصانه به پرواز درآید. «امشب از هزار ماه بهتر است. شب مشعری است که صبح عید قربانی را در پی دارد و سنگ‌باران پرشکوه آن سه پایگاه ابلیسی را.»[۱۸] شب قَدر، فرصتی است تا روی دل به آب توبه شست‌وشو دهیم و آدمیان به فطرت پاک خود بازگردند: «فِطْرَتَ اللّهِ الّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها…». رمضان، موعد عروج است و شب قَدر، میعاد بیداران و شب‌زنده‌داران. امشب، شب احیای خویش است با دم مسیحایی دعا. شب قَدر آمده تا قدر خویش بدانی و تقدیر خویش را رقم بزنی! در شب قَدر، قدر خود را دان//روز در معرفت سخن می ران. امشب به میهمانی دعوت‌شده‌ای؛ میهمانی مولای کریمی که به بازگشت بنده‌اش بسیار مشتاق است؛ توّاب رحیمی که هر چیز را بهانه آشتی و وصل قرار می‌دهد؛ بهانه بازگشت بنده معصیت زده‌اش. خداوندی که تمام شیاطین را به بند کشیده تا بنده خود را از بندشان برهاند، شب قَدر را چون درّ گران بهایی در صدف رمضان پنهان کرده است تا بنده‌اش به گنج پنهان وجود خویش پی ببرد تا نه فقط یک‌شب که به بهانه شب قَدر چندین شب، به خلوتگه راز و نیاز با او درآید و چه سعادتی برای بنده بالاتر از این؟ دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند//و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند/ بی‌خود از شعشعه پرتو ذاتم کردند// باده از جام تجلی صفاتم دادند. چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی//آن شب قَدر که این تازه براتم دادند. (حافظ) خداوندا! امشب با بندبند جوشن کبیر، به تو متصل می‌شوم و با دانه‌های زلال اشک، پرده‌های حجاب را یک‌به‌یک کنار می‌زنم. می‌نشینم مقابل روشنی کتاب الله و تو را سوگند می‌دهم به هدایت نابش و به رسول و به علی و به دیگر انوار آسمانی! امشب به هر ریسمان که آویخته‌ای، چنگ می‌اندازم تا مرا از مرداب وجودم رها کنی. امشب بساط عمرم را روبه‌رویم می‌گسترانم تا بدی‌هایش را جدا کنم و با آب توبه تطهیرشان دهم و خوبی‌هایش را بارنگ خلوص جلا بخشم. پروردگارا! می‌دانم که امشب تقدیرم را به محضر مولایم عرضه می‌کنی. تو را به خودت سوگند! دستان التماسم را خالی نگذار! می‌خواهم از نو شروع کنم، آخر شب قَدر، شب نو شدن است، شب بارش فرشتگان خدایی و شب آزادی انسان از بندهای زمینی. «شبی که باران فرومی‌بارد، هر قطره‌اش فرشته‌ای است که بر این کویر خشک و تافته، در کام دانه‌ای، بوته خشکی، درخت سوخته‌ای و جان عطشناک مزرعه‌ای فرومی‌افتد و رویش و خرمی و باغ و گل سرخ را نوید می‌دهد. چه جهل زشتی است در این شب قَدر، بودن و در زیر این باران ماندن و قطره‌ای از آن بر پوست تن و پیشانی و لب و چشم خویش حس نکردن؛ خشک و غبارآلود زیستن و مردن!»[۱۹] سلام بر شب قَدر که از هزار ماه برتر است! سلام بر فرشتگان و روح که به سمت زمین بال گشوده‌اند! سلام بر صاحب شب قَدر که قلب نازنین او آستانه فرود ملائکه الله است! سلام و تحیت بر شب‌زنده‌داران قدر تا آن هنگام که گل سرخ فلق بر شانه افق بشکفد و آفتاب، بر ضمیر پاکشان جاری گردد! شب قَدر؛ یعنی «حیات و حرکت»؛ یعنی آغاز یک زندگی دیگر، شبی که در همه افق‌های وجود آدمی، فرشته می‌بارد و روح نازل می‌شود تا رسالت بیداری را در گوش‌ها زمزمه کند. باران رحمت الهی باریدن گرفته است، گوش دهید به زمزمه نرم و خوش‌آهنگ آن. صدای روییدن گیاه «العفو» می‌آید، صدای رویش انسانی نو در زیر باران مغفرت الهی. شب قَدر، پرنعمت‌ترین مائده لطف خداست، شب گشودن سفره دل و ریختن اشک نیاز و فصل باریدن چون ابر بهار، ر آستان آفریدگار غفور. در شب قَدر، رو به روی آینه محاسبه بنشینیم و فطرت پاک خویش را به دم مسیحایی دعا احیا کنیم! شب قَدر آمده است تا قدر خویش بدانی. قدرت اراده را بیازمایی و خود را با قلم توبه و جوهر اشک، دوباره ترسیم کنی. امام علی (ع)، آن عاشق در خون تپیده شب قَدر می‌فرماید: «به‌یقین، می‌گویم که خداوند آن شب را برای توجه هرچه بیشتر شما پنهان نگه‌داشته است؛ زیرا اگر آن شب را برایتان آشکار می‌کرد، فقط در پی اعمال آن شب می‌رفتید و دیگر شب‌ها را فراموش می‌کردید». شب قَدر، شب نزول قرآن، شب تقدیر امور، شب نزول ملائکه و روح و شب سلام و امنیت است. امام باقر (ع) می‌فرماید: «هرآینه، در شب قَدر تفسیر امور هرسال بر ولی خدا نازل می‌شود: بخشی از آن امور مربوط به امور شخصی وی و بخش دیگر مربوط به امور مردم است». امام باقر (ع): «در حقیقت، فاطمه (س)، همان لیله‌القدر است. هرکس فاطمه را به حقیقت معرفتش بشناسد، به تحقیق، شب قَدر را درک کرده است.»[۲۰] از پیامبر خدا پرسیدند: اگر شب قَدر را دریابیم، از خدا چه چیزی بخواهیم؟ حضرت فرمود: «عافیت». امام زین‌العابدین (ع) می‌فرماید: «همانا سال‌به‌سال در شب قَدر، تفسیر و بیان کارها، بر ولی امر (امام زمان (عج)) فرود می‌آید».
ر ک به:
- قَدْر
- الهی
- راه انس
- شب قَدر
- دعاونیایش
- اُنْسْ با قرآن
- اعمال ماه‌ِرمضان
- ماه دعا و مُناجات
- راه های انس با خدا
- شب هاي قدر را قدر بدانيم
- نیایش در پر رمز و رازترین شب
- درخواست معارف بلند در لیالی قدر
پانویس:
- [۱]. «برای زندگی»، امام موسی صدر، صفحات ۲۷۲ و ۲۷۳.
- [۲]. «حدیث سحرگاهان»، امام موسی صدر، صفحه ۳۱۲.
- [۳]. تفسیر نورالثقلین، ج ۴، ص ۶۲۲.
- [۴]. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۲.
- [۵]. مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۴۵۸.
- [۶]. تفسیر نورالثقلین، ج ۴، ص ۶۲۵.
- [۷]. شیخ طوسی در کتاب مجالس، به نقل از ابن عباس. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۵۶ و (تهیه و تنظیم: فاطره ذبیح زاده).
- [۸]. نک: مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۱۹.
- [۹]. ابوذر روایت کرده است: از رسول خدا (ص) پرسید. تفسیر البرهان، ج ۴، ص ۴۸۸، ح ۲۶
- [۱۰]. از امام صادق (ع) درباره روح سؤال شد. حضرت فرمود: …
- [۱۱]. تفسیر البرهان، ج ۴، ص ۴۸۱، ح ۱.
- [۱۲]. عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۱۶.
- [۱۳]. شهید مطهری، انسان و سرنوشت، ص ۵۲.
- [۱۴]. تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۶۳۵.
- [۱۵]. مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۴۵۶.
- [۱۶]. همان، ص ۶۱۹.
- [۱۷]. مجمع البیان، ج ۶، ص ۱۹۸.
- [۱۸]. از دکتر علی شریعتی.
- [۱۹]. دکتر شریعتی، خودسازی انقلابی.
- [۲۰]. دکتر شریعتی، خودسازی انقلابی.
ویژه نامه ۱:
- قَدْر
- تدبّر
- قُرْآن
- راه انس
- شب قَدْر
- فرصت ویژه
- منابع قرآني
- انس با قرآن
- شب‌های قَدْر
- لطایف قرآنی
- نخستین آیات
- لطایف قرآنی۱
- نگاهى به قرآن
- قرآن و کودکان
- عيدهای قرآنی
- اندرزهای قرآنی
- حرمت ماه‌ِرمضان
- ۲۴ معمّای قرآنی
- ویژگی های قرآن
- قَدْر در نگرش قرآن
- داستان‌هاى قرآنی
- قرآن، کتاب فهم و عمل
- ضرب المثل های قرآنی
- آشنايي با مفاهيم قرآني
- خواندن قرآن آسان ولی فهم آن بسیار سخت
- نگاهی به فضیلت لیالی قَدْر در ماه مهمانی خدا ۱
- نگاهی به فضیلت لیالی قَدْر در ماه مهمانی خدا ۲
ویژه نامه ۲:
- قُرْآن
- شب قَدر
- روز قدس
- شب ضربت
- عید پاکیزگی
- روز میهمانی
- شب های قدر
- ورود به ماه خدا
- «ماه‌ِرمضان» …
- عيد آمدوعيد آمد
- پیام «ماه‌ِرمضان»
- اعمال روز عیدفطر
- آثار اجتماعي روزه
- ستاره امام علي(ع)
- عید شیرینی و لبخند
- فلسفه و حكمت روزه
- «ماه‌ِرمضان» مى آید
- نام‌های «ماه‌ِرمضان»
- «ماه‌ِرمضان» در اروپا
- تغذیه در«ماه‌ِرمضان»
- خودسازي برآيند روزه
- اعمال «ماه‌ِرمضان»۱
- اسامی «ماه‌ِرمضان»
- سر سفره كرامّت خدا
- «رمضان» نام خداست
- پیام های عید سعید فطر
- عید فطر در کشور مالزی
- ماه‌ِرمضان» و زنگ انشاء
- کاریکلماتور «ماه‌ِرمضانیه»
- شب قَدر در اشعار شاعران
- پیام «ماه‌ِرمضان» و خانواده
- «ماه‌ِرمضان»، ماه خودسازی
- عید فطر در کشورهای اسلامی
- «رمضان»، نامى از نام هاى خدا
- روز قدس، روز مستضعفين جهان
- «ماه‌ِرمضان»، فرصت يكتاپرستي
- ماه‌ِرمضان» در فرهنگ مردم ایران
- ثواب قرائت قرآن در «ماه‌ِرمضان»
- روز عید، روز عبادت و گرفتن جایزه
- تهران و «ماه‌ِرمضان»، در گذر تاریخ
- شیراز و «ماه‌ِرمضان»، در گذر تاریخ
- پرتوى از سيره و سيماى امام على(ع)
- مازندران و «ماه‌ِرمضان»، در گذر تاریخ
- اهمیت «ماه‌ِرمضان» در کلام پیامبر(ص)
- صد شکر که این آمد و صد حیف که آن رفت
- پیامبر(ص) به استقبال «ماه‌ِرمضان» می رود
- «ماه‌ِرمضان» ایرانی و آیین‌های فراموش شده
- «ماه‌ِرمضان» در بیان معصومین علیهم السّلام
- سحريِ سالم مهمّ ترين وعده غذايي «ماه‌ِرمضان»
- شعری از امام خمینی(ره) به مناسبت «ماه‌ِرمضان»
- شعری از آيت‌الله صافي گلپايگاني به مناسبت «ماه‌ِرمضان»
منابع:
