یمنا پایگاه اطلاع‌رسانی یاران محمد امین
شهر پیامبر، دومین شهر مهم مذهبی مسلمانان در شمال غربی عربستان و شمال مکه، مدینه یا مَدینَةُالنَّبی است.[۱] دیگر ویژگی‌های مدینه عبارت است از:
- مسجد پیامبر (ص) در آنجاست؛
- مرقد پیامبر (ص) در آن جای گرفته؛
- اکثر امامان در مدینه ساکن بوده‌اند؛
- در مدینه قرآن ۱۰ سال نازل شده است؛
- کهن‌ترین قبرستان مسلمانان در مدینه است؛
- هجرت پیامبر (ص) به مدینه مبدأ تاریخ اسلام است؛
- تا سال ۳۶ ه.ق پایتخت نخستین حکومت اسلامی است؛
- هجرت پیامبر (ص) نام یثرب را به مدینةالنبی تغییر کرد؛[۲]
- سفر به مدینه و نمازگزاردن در مسجدالنبی مستحب است.[۳]
- به سوره‌هایی که در مدینه یا پس از هجرت بر پیامبر (ص) نازل‌شده باشد سور مدنی می‌گویند.[۴] به آنچه هم در فتح مکّه در مکّه نازل‌شده یا در سفرهایى که حضرت (ص) در مدینه نبوده، نازل‌شده باشد، سور مدنی می‌گویند.[۵] مهم‌ترین ویژگی‌های سوره‌های مدنی عبارت است از:
- سوره‌های مدنی طولانی هستند؛
- سوره‌های مدنی، آیات طولانی دارند؛
- تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره است؛[۶]
- دوره‌ی نزول آیات مدنى قرآن ۱۰ سال است؛[۷]
- فرایض و حدود الاهی، در این سوره‌ها آمده است؛[۸]
- آیات مدنی دارای خطاب «یا ایها الذین آمنوا» هستند؛
- نام محمد (ص) فقط در سوره‌های مدنی ذکرشده است؛[۹]
- آیات مدنی برای تبیین عقاید فاسد اهل کتاب و دعوت آنان به اسلام است؛[۱۰]
- بیان قوانین شهری، قضایی، اجتماعی و دولتی و قوانین جنگ و صلح در آیات مدنی است؛
- سوره‌های مدنی در بیان احوال و اقدامات منافقین و موضع مسلمانان و پیامبر (ص) در برابر آنان است.[۱۱]
این ویژگی‌ها به گونه قطعی و صددرصد نیست و برای هرکدام استثناهایی می‌توان یافت.[۱۲]
[۱] مدینه، محاصره شده با سنگلاخ است.[۲] مدینه (نام پیش از هجرت: یثرب) از شهرهای اصلی کشور عربستان است و در ۴۵۰ کیلومتری شمال شرقی مکه در ناحیه حجاز قرار دارد.[۳] جنگ‌های مسلمانان با مشرکان، نبرد پیامبر با یهودیان مدینه، شورش علیه خلیفه سوم مسلمانان و کشته شدن او، واقعه حره، قیام نفس زکیه و قیام شهید فخ از حوادث بسیار مهم در تاریخ این شهر به شمار می‌روند. حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر يا من لايحضره المفسّر اماميّه، سيد عبدالحُجّة بلاغي، جلد ۲، مقدمه، ص ۱۰۶۴ و بن سلام، احمد سعید، المدینه المنوره فی القرت الرابع عشر الهجری، ص ۱۳، مدینه، ۱۴۱۴ ق.[۴] سوره‌های مدنی عبارت‌اند از: بقره؛ آل عمران؛ نساء؛ مائده؛ انفال؛ توبه؛ رعد؛ حج؛ نور؛ احزاب؛ محمد؛ فتح؛ حجرات؛ رحمن؛ حدید؛ مجادله؛ حشر؛ ممتحنه؛ صف؛ جمعه؛ منافقون؛ تغابن؛ طلاق؛ تحریم؛ انسان؛ بینه؛ زلزله؛ نصر. زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد ۱، صفحه (۲۰۰-۲۰۴)، ۱۹۴۸- م. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، جلد ۱، صفحه ۱۷۰، ۱۳۰۹ -۱۳۸۵. سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد ۱، صفحه ۴۰، ۸۴۹ - ۹۱۱ ق. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، صفحه ۶۰۷، ۱۳۰۱ - ۱۳۶۳. ابن طاوس، علی بن موسی، سعدالسعود، صفحه (۲۸۱-۲۸۲)، ۵۸۹ - ۶۶۴ ق.زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن (باحاشیه)، جلد ۱، صفحه (۱۸۷-۱۹۴)، ۷۴۵ - ۷۹۴ ق. زنجانی، ابو عبدالله بن نصر الله، تاریخ القرآن، صفحه (۱۱-۱۲)، ۱۳۰۹ - ۱۳۶۰ ق. عطار، داود، آشنایی باعلوم قرآن، صفحه ۱۵۸.[۵] مانند آیه‌ی شریفه‌ی «...امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفت...»[مائده، ۳] که در حجة الوداع در عرفه و بعد از هجرت نازل شد و مدنی است. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: قصیرعاملی، احمد، ج ۳، ص ۴۱۳، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا؛ الزرکشى، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۸۲ و ۲۸۳، دار المعرفة، بیروت، چاپ اوّل، ۱۴۱۰ ق؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۸۳؛ دروزة، محمد عزت، التفسیر الحدیث، ج ۱، ص ۳۸۶، دار إحیاء الکتب العربیة، قاهره، ۱۳۸۳ ق.[۶] تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه، سوره‌های مکی محسوب می‌شوند. سوره‌های مدنیِ مورد پذیرش همه عبارتند از: بقره، مائده، نور، فتح، مجادله، جمعه، تحریم، آل عمران، انفال، احزاب، حجرات، حشر، منافقون، نصر، نساء، توبه، محمد، حدید، ممتحنه، طلاق. سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: فاتحه، صف، رعد، تغابن، رحمن، مطففین، قدر، بینه، زلزله، اخلاص، فلق، ناس. بر این اساس، باقیمانده سوره‌های قرآنی که مکی محسوب می‌گردند، ۸۲ سوره است. حاجی میرزایی، فرزاد، «مکی و مدنی»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ ش، ص ۲۱۴۵.[۷] رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق: حکمت، علی اصغر، ج ۱، ص ۴۱، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ ۵، ۱۳۷۱ ش؛ نکونام، جعفر، در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، ص ۲۰۹، نشر هستى نما، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۸۰ ش؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج ۱، ص ۸، بنیاد بعثت، تهران، چاپ ۳، ۱۳۷۷ ش؛ مرکز الثقافة و المعارف القرآنیة، علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص ۳۰۵، مکتب الاعلام الاسلامى، قم، چاپ اوّل، ۱۳۷۵ ش.[۸]در مدینه بعد از تشکیل حکومت به دست پیامبر (ص) و نیازمندی‌های ۱ حکومت و شرایط مدینه، مسائل خاصی را طلب می‌کرده است، لذا در سوره‌های مدنی مباحث و مسائل جهاد، قوانین اجتماعی و چگونگی برخورد با اهل کتاب و منافقان که جامعه اسلامی برای حل مشکلات خویش نیازمند به آنان بوده زیاد دیده میشود. حاجی میرزایی، فرزاد، «مکی و مدنی»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ ش، ص ۲۱۴۵.[۹] نام محمد (ص) در قرآن فقط در سوره‌های مدنی (آل عمران، احزاب، محمد (ص)، فتح و صف به شکل احمد) ذکرشده و در سوره‌های مکی و ابتدای رسالت پیامبر، نام آن‌حضرت به صراحت در قرآن نیامده است. به دلیل اینکه شخص حضرت محمد (ص) که نام و نسبش برای همگان روشن و آشکار بود، اقدام به تبلیغ و دعوت به دین خدا کرده بود، نه در سوره‌های مکی و نه در سوره‌های مدنی نیازی به معرفی نام حضرتشان برای عموم مردم وجود نداشت؛ زیرا هم مردم مکه و هم مردم مدینه از نام ایشان آگاه بودند. بر این اساس، اگر در برخی آیات قرآن نام ایشان ذکرشده، برای معرفی و شناساندن ایشان به دیگران نبود؛ بلکه تنها اقتضائات کلامی یا مقامی داشته که طبق آن اقتضائات، نام مبارک ایشان ذکرشده است. به عنوان مثال در آیه ۶ سوره صف: «وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ». به دلیل نقل قول از عیسای مسیح (ع) و ذکر بخشی از عبارات آن حضرت، نام پیامبر نیز در آیه آورده شده است.حاجی میرزایی، فرزاد، «مکی و مدنی»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ ش، ص ۲۱۴۵.[۱۰] تفصیل احکام و بیان شریعت اسلام و احتجاج با اهل کتاب و مبارزه با منافقان از ویژگی‌ها و موضوعات سوره‌های مدنى است. دیب البغا، مصطفى، دیب مستو، محیى الدین، الواضح فی علوم القرآن، ص ۶۶، دار الکلم الطیب، دار العلوم الانسانیة، دمشق، چاپ ۲، ۱۴۱۸ ق؛ معرفت، محمد هادى، تاریخ قرآن، ص ۵۱، سمت، تهران، چاپ ۵، ۱۳۸۲ ش؛ آشنایى با علوم قرآنى، ص ۱۱۱.[۱۱] آنچه بعد از هجرت در «مدینه» نازل شده، مدنى است. در این تقسیم‌بندى محل نزول وحى، ملاک نام‌گذارى است. البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۷۳؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۵۵. صبحى صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص ۱۶۷، منشورات الرضى، قم، چاپ ۵، ۱۳۷۲ ش؛ آشنایى با علوم قرآنى، ص ۱۱۰.[۱۲] مثلاً سوره بقره با اینکه به بیان قصه حضرت آدم می‌پردازد اما مکی نیست، در حالی که مطابق ضوابط بالا بایستی چنین باشد و سوره نصر با اینکه هم کل سوره و هم آیات آن کوتاه است، اما در مدینه نازل شده است. حاجی میرزایی، فرزاد، «مکی و مدنی»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ ش، ص ۲۱۴۵.
