یمنا پایگاه اطلاع‌رسانی یاران محمد امین
پندهایِ دل‌نشین سعدی، مایه گرفته از معارف قرآن و حدیث است و همواره نقش زرین خاطر پندآموزان، و زبان فصیح و صریح او، رازگشای گنجینه‌های معانی برای دل‌های جوینده و مشتاق بوده است. (رهبر انقلاب ۱۳۶۳/۹/۴) سعدی یک بوستان دارد که بهترین اثر هنری او است. گلستان بعد از بوستان قرار می‌گیرد. در بوستان این هنر فاخرِ فوق‌العاده برجسته همیشه در خدمت اخلاق، در خدمت تعلیم، در خدمت تعهّد است؛ از اوّل تا آخرِ بوستان این‌جوری است یعنی هنر شعر در خدمت اخلاق است.
- سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی
- عشق محمّد بس است و آل محمّد
- یا:
- به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست
- عاشقم بر همه عالَم که همه عالَم از اوست
- یا:
- به حلاوت بخورم زهر که شاهد ساقی است
- به ارادت بکشم درد که درمان هم از اوست
این‌ها مال سعدی است، این‌ها اوج هنر شعری ما است. (رهبر انقلاب در دیدار جمعی از شاعران و … ۱۳۹۸/۰۲/۳۰)
پیامبر ملک سخن: شیخ مصلح الدّین سعدی شیرازی بی‌تردید بزرگ‌ترین شاعری است که بعد از فردوسی آسمان ادب فارسی را با نور خیره‌کننده‌اش روشن ساخت و آن روشنی با چنان تلألویی همراه بود که هنوز پس از گذشت چند قرن تمام از تأثیر آن کاسته نشده است و این اثر تا پارسی برجاست هم چنان برقرار خواهد ماند. تخلص او «سعدی» است که از نام اتابک مظفرالدین سعد پسر ابوبکر پسر سعد پسر زنگی گرفته‌شده است. وی بین سال‌های ۶۰۰ تا ۶۱۵ ق زاده شده است. در جوانی به مدرسهٔ نظامیهٔ بغداد رفت و به تحصیل ادب و تفسیر و فقه و کلام و حکمت پرداخت. سپس به شام و مراکش و حبشه و حجاز سفر کرد و پس از بازگشت به شیراز، به تألیف شاهکارهای خود دست یازید. وی در سال ۶۵۵ سعدی‌نامه یا بوستان را به نظم درآورد و در سال بعد (۶۵۶) گلستان را تألیف کرد. علاوه بر این‌ها قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیع‌بند، رباعیات و مقالات و قصاید عربی نیز دارد که همه را در کلیات وی جمع کرده‌اند. وی بین سال‌های ۶۹۰ تا ۶۹۴ ق در شیراز درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. وی، شاعر و حکایت‌نویس فارسی‌زبان شیرازی و یکی از «سه پیامبر ملک سخن» در کنار فردوسی و انوری است. آنچه مسلم است اغلب افراد خانواده وی اهل علم و دین و دانش بودند. سعدی خود در این مورد می‌گوید: همه قبیله من، عالمان دین بودند//مرا معلم عشق تو، شاعری آموخت. [*] «سعدی نصایح بسیار سودمندی دارد که از متن اسلام گرفته‌شده است.» [۱] یاد دارم که در ایام طفولیت متعبد بودمی [۲] و شب‌خیز و مولَع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر، نشسته بودم و همه‌ی شب دیده بر هم نبسته و مصحف عزیز برکنار گرفته و طایفه‌ای گرد ما خفته. پدر را گفتم: از اینان یکی سر برنمی‌دارد که دوگانه‌ای [۳] بگزارد. چنان خواب غَفلت برده‌اند [۴] که گویی نخفته‌اند که مرده‌اند. گفت: جان پدر، تو نیز اگر بخفتی به از آن‌که در پوستین خلق افتی. [۵]
- نبیند مدعی جز خویشتن را
- که دارد پرده ی پندار در پیش
- گرت چشم خدابینی ببخشند
- نبینی هیچ کس عاجزتر از خویش. [۶]
آثار شیخ اجل: زبان و ادبیات فارسی گنجینه پرگوهری است که در جهان بی‌نظیر است؛ ادب پارسی در بین سایر اقوام و ملل جهان برتری‌هایی دارد که نظیر و همانندش یافت نمی‌شود. تنوإع مضمون، تعداد شعر و نویسندگان، تعداد قالب‌های شعری و سبک‌های نویسندگی و شیوه‌های متنوع بیان مطالب، فارسی‌زبانان را صاحب یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌های فرهنگی و ادبی جهان کرده است. اهل ادب به سعدی لقب استادِ سخن، پادشاهِ سخن، شیخِ اجلّ و حتّی به‌طور مطلق، استاد داده‌اند. تبحر بی‌نظیر او در سخنوری تا به آنجاست که به جرأت می توان او را فرمانروای مسلم ملک سخن نامید. از وی آثار گوناگونی به نظم و نثر موجود است که عبارت اند از:
- بوستان یا سعدی نامه، که در واقع اولین اثر اوست و در سال ۶۵۵ تمام شده است. گویا سعدی آن را در ایام سفر خود سروده و هم چون ارمغانی در سال ورود خود به وطن بر دوستانش عرضه کرده است. موضوع این کتاب که از عالی ترین آثار قلم توانای سعدی و یکی از شاهکارهای شعر فارسی است، اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماعیات است. این کتاب ده بخش دارد به نام های: عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، شکر، توبه، مناجات و ختم کتاب. او این کتاب را که حدود چهارهزار بیت دارد به نام اتابک ابوبکر بن سعد کرده است.
- گلستان، شاهکار نویسندگی و بلاغت فارسی است که سعدی آن را در سال ۶۵۶ تألیف کرده است. گلستان کتابی است که سعدی یک سال پس از اتمام بوستان، آن را به نثر آهنگین فارسی در هفت باب «سیرت پادشاهان»، «اخلاق درویشان»، «فضیلت قناعت»، «فوائد خاموشی»، «عشق و جوانی»، «ضعف و پیری»، «تأثیر تربیت»، و «آداب صحبت» نوشته است.
- قصاید عربی، که ۷۰۰ بیت می شود و شامل موضوعات غنایی و مدح و اندرز و مرثیه است.
- قصاید فارسی، در ستایش پروردگار، مدح، اندرز و نصیحت بزرگان و پادشاهان معاصر سعدی است.
- مراثی، شامل چند قصیده بلند در رثای مستعصم بالله آخرین خلیفه عباسی که به فرمان هلاکو کشته شد و نیز مرثیه هایی برای چند تن از اتابکان فارس و وزرای آن زمان است.
- ملمعات و مثلثات و ترجیعات، که شمال اشعاری در قالب های خاص مانند ترجیع بند و… است.
- غزلیات، که خود شامل چهار بخش است؛ طیبات، بدایع، خواتیم و غزلیات قدیم.
- مجالس پنجگانه، این کتاب به نثر است و در بردارنده ی خطابه ها و سخنرانی های سعدی است. هر چند موضوع آن ارشاد و نصیحت است اما از لحاظ جوهر نویسندگی به پای گلستان نمی رسد.
- نصیحة الملوک، در پند و اخلاق و چندین رساله ی دیگر به نثر در موضوعات گوناگون.
- صاحبیه، مجموعه چند قطعه فارسی و عربی که بیشتر آنها در ستایش شمس الدین صاحب دیوان جوینی وزیر دانشمند دوست عصر اتابکان است. به همین دلیل آن را “صاحبیه” نامیده است.
- خبیثات، مجموعه ای است از اشعار هزل آمیز، که هر چند اغلب آنها خوشایند نیست ولی چند غزل و رباعی دارد که نمونه ای از لطیفه های آن دوران هستند و از این جهت قابل بررسی اند. مجموعه این آثار “کلیات سعدی” نامیده می شود. که تحت همین عنوان بارها بارها چاپ شده است. تاریخ درگذشت این شاعر بزرگ ایران زمین را هم سال های ۶۹۰ تا ۶۹۵ ق نوشته اند.
شاید یکی از مهم‌ترین عوامل دل‌نشینی پندها و اندرزهای سعدی در میان عوام و خواص، وجه عینی بودن آنهاست. اگرچه لحن کلام و نحوه بیان هنرمندانه آنها نیز سهمی عمده در ماندگاری این نوع از آثارش دارد. از سویی، بنابر روایت خود سعدی، خلق آثار جاودانی همچون گلستان و بوستان در چند ماه، بیانگر این نکته است که این شاعر بزرگ از چه گنجینه دانایی، توانایی، تجارب اجتماعی و عرفانی و ادبی برخوردار بوده است. آثار سعدی علاوه بر آن که عصاره و چکیده اندیشه‌ها و تاملات عرفانی و اجتماعی و تربیتی وی است، آیینه خصایل و خلق و خوی و منش ملتی کهنسال است و از همین‌رو هیچ وقت شکوه و درخشش خود را از دست نخواهد داد. مرکز سعدی شناسی ایران از سال ۱۳۸۱ اول اردیبهشت را روز سعدی اعلام نمود و در اول اردیبهشت ۱۳۸۹ و در اجلاس شاعران جهان در شیراز، نخستین روز اردیبهشت ماه از سوی نهادهای فرهنگی داخلی و خارجی به عنوان روز سعدی نامگذاری شد.
سه بیت، سه نگاه، سه برداشت: موسی خطاب به خداوند در کوه طور می‌گوید: اَرَنی؛ خود را به من نشان بده. خداوند می‌فرماید: لن‌ترانی؛ هرگز مرا نخواهی دید.
- برداشت سعدی: چو رسی به کوه سینا ارنی مگو و بگذر//که نیرزد این تمنا به جواب “لن‌ترانی
- برداشت حافظ: چو رسی به طور سینا ارنی بگو و بگذر//تو صدای دوست بشنو، نه جواب لن‌ترانی
- برداشت مولوي: ارنی کسی بگوید که ترا ندیده باشد// تو که با منی همیشه، چه تری چه لن‌ترانی
سه بیت، سه نگاه، سه برداشت:
- مثل سعدی، عاقلانه
- مثل حافظ، عاشقانه
- مثل مولوي، عارفانه
نتيجه: به تعداد افراد نگاه متفاوت، تفسير متفاوت و عملكردهاي متفاوت وجود دارد. هرگز بدي و خوبي به‌جز در نگاه ما وجود ندارد من و تو با دست‌های خود دنيايمان را به هر رنگي بخواهيم ترسيم می‌کنیم. بياييم باهم از امروز، زیباترین برداشت‌ها را از دنياي اطرافمان داشته باشيم.
ر ک به:
پی نوشت ها:
- [*]. تاریخ ادبیات در ایران، ادوارد گرانویل براون و سید ذبیح‌الله صفا شهمیرزادی.
- [۱]. مرتضی مطهری، فلسفه اخلاق، چاپ بنیاد ۱۵ خرداد، سال ۱۳۶۲، ص ۸۹ .
- [۲]. یاء در این گونه جاها برای بیان ماضی استمراری است.
- [۳]. دو رکعت نماز.
- [۴]. خواب غفلت برده؛ ربوده ی خواب غفلت.
- [۵]. در پوستین کسی افتادن؛ بدِ او را گفتن.
- [۶]. سیدمحمدرضا طباطبایی، گل های گلستان سعدی، باب در اخلاق درویشان، حکایت ۷.
منابع:
- ۱ اردیبهشت بزرگداشت سعدی شیرازی
- موحد، ضیاء، سعدی، تهران، طرح نو، چ۲، ۱۳۷۴.
- دشتی، علی، در قلمرو سعدی، تهران، امیرکبیر ۱۳۴۴، چ۲.
- نامه جامعه؛ آبان ۱۳۸۶، شماره ۳۸ ،ص۳۳. (مرتضی مطهری)
- بهار، محمدتقی، سبک شناسی، (تاریخ نظم و نثر فارسی)، تهران، مجید، ۱۳۷۶، چ۹.
- رستگار خسایی، منصور، مقالاتی درباره زندگی و شعر سعدی، تهران، دانشگاه پهلوی، ۱۳۵۴، چ۲.
- ماسه، هانری، تحقیق درباره سعدی، ترجمه غلامحسین یوسفی و محمد حسین مهدوی اردبیلی، تهران، طوس، ۱۳۶۹، چ۲.
